SOSYAL GÜVENLİK KAVRAMI VE SOSYAL GÜVENLİK UYGULAMALARI

19.02.2014  - EKMEK OLUR ALINTERİ -1   

"Ekmek Olur Alınteri" programının ilk yayın gününde  program danışmanımız Gazi Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Çalışma Ekonomisi  ve Endüstriyel İlişkiler alanında Araştırma görevlisi Okan Güray BÜLBÜL'le birlikte Danimarka'dan  Ünsal  TURAN'ı  konuk ettik. Programda, sosyal güvenlik kavramı ve sosyal güvenlik alanındaki uygulamaların önemi üzerinde duruldu; yurt dışında yaşayan vatandaşlarımızın Türkiye'de sahip oldukları Sosyal Güvenlik hakları ve iş yaşamına yönelik uygulamalar konuşuldu. 

       

Okan Güray Bülbül, sosyal güvenliği bir toplumda ki bireylerin kendi istek ve iradeleri dışında karşılaşabilecekleri sosyal tehlikeler ve bu tehlikeler sonrası uğrayabilecekleri zararın tazmini olarak ifade etti. Sosyal Güvenliğin iki boyutunun olduğunu söyleyen Bülbül, ilkinin soyut bir boyut olduğunu, hepimizin sosyal tehlikelerle- risklerle karşı karşıya kalabileceğini, Sosyal Güvenlik kapsamı içeresindeki bireyler olarak bir güven duygusu kazandığımızı, ikincisininse somut bir boyut taşıdığını sadece güven duygusu vermediğini aynı zamanda sosyal riskler karşısında bazı edimler ortaya koyduğunu dile getirdi. Sosyal güvenliğin Anayasa'da tanımlanmış bir ''Temel İnsan Hakkı'' olduğunu ısrarla vurgulayan Bülbül, kişilerin çalıştıkları süre boyunca sigortalı olmak zorunda olduğunu, sigortalı olmamaları halinde kayıt dışı istihdam olarak ifade ettiğimiz çok ciddi bir sosyal problemin ortaya çıktığını belirtti.  Yurt dışında Sosyal Güvenlik uygulamaları ile Türkiye arasında ki uygulamaları değerlendiren uzmanımız, uygulamaların bahsetmiş olduğumuz dokuz risk kapsamında ilerlediğini, ülkeler arasında  Sosyal Güvenlik açısından farklılıkların oluşabileceğini dile getirdi. 

Telefon bağlantısı ile sözü devralan diğer konuğumuz Ünsal Turan ise; Danimarka'da  2014 yılı itibariyle yürürlüğe giren Yeni Sosyal Güvenlik Düzenlemeleri hakkında önemli açıklamalarda bulundu. Yasalardaki değişikliklerin Türkler'i de etkilediğini düşünen Ünsal, Danimarka'da yabancı gruplar arasında en çok Türklerin bulunduğunu ve bu tarz  uygulamaların Türkleri ve orada yaşayan diğer yabancı grupları olumsuz etkilediğini ve tepkilerin ortaya çıktığını söyledi. 

Sohbetin önemli bölümlerini ve detaylarını sizler için derledik:

Okan Güray BÜLBÜL

       ''Sosyal Güvenlik bireylerin kendi istek ve iradeleri dışında karşılaşabilecekleri sosyal tehlikeler ve bu tehlikeler sonrası uğrayabilecekleri zararın tazmini olarak ifade edilir. Sosyal Güvenliğin bu kapsamda iki boyutundan bahsetmek mümkün. İlki, hepimiz bu sosyal tehlikelerle,risklerle karşı karşıya kalabileceğimiz için Sosyal Güvenlik kapsamı içeresindeki bireyler olarak bir güven duygusu kazanıyoruz yani bir gün hepimiz iş kazasına uğrayabileceğimiz için eğer sosyal güvenlik kapsamındaysak biliyoruz ki iş kazası sonrası geçici iş göremezlik ödeneği alabiliriz. Dolayısıyla sosyal güvenlik,  iki boyutuyla, soyut ve somut boyutuyla bireyleri etkileyebiliyor.Birincisi soyut boyut olarak ifade ettiğimiz çalışanlara,sigortalılara güven duygusu aşılıyor. Bu Sosyal Güvenliğin soyut boyutunu oluşturmaktadır. Somut boyutu ise; Sosyal Güvenlik sadece insanlara güven duygusu vermiyor. Bahsetmiş olduğumuz sosyal riskler karşısında bazı edimler ortaya koyuyor. Örneğin; geçici iş göremezlik ödeneği gibi.. Bu durumda iş kazasına uğrayan birinin gelir kaybına uğramasını engelliyor .Dolayısıyla, bizzat eline para geçmesini sağlıyor. Bu da Sosyal Güvenliğin somut boyutunu oluşturuyor. Sosyal Güvenlik Anayasamız'da tanımlanmış temel insan hakkıdır. Eğer kişiler çalışıyorlarsa  sigortalı olmak zorundalar. Sigortalı olmamaları halinde kayıt dışı istihdam olarak ifade ettiğimiz çok ciddi bir sosyal problem ortaya çıkıyor. Şöyle bir durum da söz konusu değildir; ben çalışayım, eşim sigortalı olsun deme gibi bir hakkımız yok. Sosyal  güvenlik sadece sosyal sigortadan ibaret değildir.

       Sosyal Güvenlik bireylere üç şekilde ulaşır.Bunlardan bir tanesi ''Sosyal Sigortalardır.'' Diğeri ''Sosyal Yardım ''ve en sonuncusu ise ''Sosyal Hizmettir.'' Örneğin yaşlıların, engellerin evde bakım hizmeti gibi...Sosyal hizmetlerde doğrudan nakdi bir akış söz konusu değildir. Türk Sosyal Güvenlik sisteminde Türkiye ILO'nun 102 Sayılı Asgari Sosyal Güvenlik sözleşmesinde ki risklerin aile yardımı hariç hepsini karşılıyoruz.Yani Hastalık durumunda Genel Sağlık Sigortası altında sağlık hizmetinden yararlanabiliyoruz. İşsizlik riski yine 102.sayılı sözleşmede yer alan bir risk...Geç de olsa işsizlik riskini Türk Sosyal Sistemi karşılamaya başladı. Bunun dışında analık, iş kazası,meslek hastalığı,yaşlılık gibi konular Türk Sosyal Sisteminin karşıladığı riskler arasında... Türk Sosyal Güvenlik Sistemi bir tek ILO sözleşmesinde yer alan ''aile yardımlarını'' bir sigorta kolu olarak düzenlemiyor. Buna ilişkin asgari geçim indirimi söz konusudur.

        

       Ölüm riski sigortalı kişinin ölümü halinde geride kalan yakınlarına belirli bir gelir bağlanması durumudur.Bunun için belirli şartlar vardır. Türk Sosyal Güvenlik sisteminin aslında 5510, 5502 ve 4447  sayılı kanunlardan başka kanunları da var fakat, 2008 sonrası Sosyal Güvenlik Reformunda amaç tek çatıydı. Hala eski Emekli Sandığı  eski BAĞ-KUR, eski SSK kanunlarının uygulanan hükümleri var o dönemdeki sigortalılar için...Dolayısıyla Türk Sosyal Güvenlik sisteminde maalesef bir mevzuat karmaşası var. Bu yüzden aslında Sosyal Güvenlik daha çok ön plana çıkıyor; çünkü Sosyal Güvenlik'te bir tek kanunla bir tek düzenleme yoktur.

       Sosyal Güvenlik sadece sosyal sigortadan ibaret değildir. Bugün Türkiye'de çalışamayan,iş bulamayan kişilerin de bu sosyal risklere karşı korunması gerekiyor. Sosyal Sigorta bu kişileri bu risklere karşı korumadığı için  Sosyal Güvenliğin tek aracı değildir. Örneğin; 65 yaşında emekli olan birisini düşünün...Kalan ömrü boyunca emekli aylığı alacak. Bunu Sosyal Sigorta ilişkisine borçlu. Çalıştığı günlerde ki ödediği primlere borçlu fakat emekli olamamış, iş bulamamış veya çeşitli engelleri olan bir kişinin 65 yaş sonrasında,65 yaş aylığı alması durumu söz konusu bu da sosyal sigorta ilişkisinden değil, Sosyal yardım ilişkisinden doğan bir 65 yaş aylığıdır.

Yurt dışında Sosyal Güvenlik uygulamaları ile şunu söyleyebilirim: Bütün dünyada bahsetmiş olduğumuz dokuz risk kapsamında ilerlediğini görüyoruz. Örneğin; bütün ülkelerde işsizlik bir risk buna ilişkin, işsizlik sigortası uygulamaları var fakat ülkelerin kendi ekonomik koşulları doğrultusunda işsizlik sigortasından yararlanma koşulları biraz daha farklıdır. 

       Ülkeler arasında Sosyal Güvenlik açısından farklılıklar mevcuttur. Biz buna aslında sosyal politika çerçevesinde  ''Refah rejimi modelleriyle'' açıklıyoruz. Bizim içerisinde bulunduğumuz dünya avrupa rejim modellerinde  Sosyal Güvenlik sistemi biraz aile odaklı bir yapı .Örneğin, gelir testi uygulamasında aslında sadece sizin geliriniz değil ailenizin geliri de baz alınarak sizin ödemeniz gereken prim miktarı belirleniyor. Daha muhafazakar refah rejim sistemlerinde  Almanya, Avusturya gibi ülkelerde  Sosyal Güvenlik sistemi biraz daha korparatist düzende ilerliyor.Yani çalışanların çok ciddi risklere karşı korunduğu ve bunun da aile üstünden değil,kendi üstlerinden hareket eden bir yapıdan bahsedebiliriz. Biraz daha Kuzey'e geçtiğimizde İskandinav refah rejimlerinde  daha evrensel düzenlemelerin olduğunu, risklerin çok ciddi ölçüde koruma altına alındığı ve sosyal politikalara harcanan paraların çok yüksek olduğunu görüyoruz.  Dolayısıyla, dünyada sosyal güvenlik uygulamalarının çok farklı olduğunu söyleyebiliriz. Ünsal Turan'ın da bahsettiği konu üzerinden örnek verecek olursam; Danimarka'da sosyal yardımlar o kadar geniş olmaya başlamış ki bireylerin iş gücü piyasasına katılımı azalmış. Sosyal yardımlar seviye olarak üste çıktığında bireyler iş gücü piyasasında iş aramak yerine, sosyal yardımlarla geçinir hale gelmişler. Böyle oluncada bireyleri aktif hale getirmenin yöntemleri aranmaya başlamış.  Benzer bir örneği aslında Türkiye'de de görüyoruz. SGK babasından ölüm aylığı almakta olan kız çocuklarının evlenmesi halinde ölüm aylığını kesiyor. Bu durum içinde benzer şekilde sigortalı kadınların hileli boşanma dediğimiz yönteme başvurduğunu görüyoruz. Sigortalı olan kadın boşanıyor,babasından almakta olduğu ölüm maaşını almaya devam ediyor fakat aslında eşiyle birlikte yaşamaya devam ediyor. Bu durum Danimarka'dakine çok benzer. Orada da amaç işsizlik maaşını kaybetmemek..  Bu açıdan bakıldığında devlet, kişileri işsizlik maaşı için kanunsuzluğa itiyor.''

 Ünsal TURAN

       ''Danimarka'da yabancı gruplar arasında en büyük grubu Türkler oluşturmaktadır. Bundan iki yıl önce Sosyal Demokrat Parti - Radikal Parti ve Sosyalist Halk Partisinin koalisyonuyla iktidara gelmişti fakat halk, özellikle dar gelirliler,işsizler, yabancılar Sosyal Demokratlardan çok şey beklerken, çok büyük kısıtlamalarla karşı karşıya geldiler. Bunlardan biri Sosyal yardımlardır. Örneğin 30 yaşın altında gençler, eğer iş bulup kendileri çalışmazlarsa iş bulma kurumu tarafından kendilerine iş verilecek ve bu verilen iş ne olursa olsun örneğin; üniversite mezununa sokaktaki köpeklerin pisliklerini temizleme gibi işler verilirse yapmak zorunda, yapmadığı taktirde bazı yardımlar kesilecek. Birkaç belediye böyle bir uygulamaya başladı. İşsiz kalan gençlere sokaklarda bir takım pislikleri temizletmeye başladılar. Ayrıca  1 0cak tarihinden itibaren 30 yaş altında karı- koca veya birlikte yaşayan insanlar ikisi de işsiz ise birinin aldığı para tamamiyle kesildi. Bu uygulama aile ekonomisini kötü etkiledi ve bu yüzden gençler bir takım kötü işlerde çalışmaya başladı. Bunun dışında bir çok evli çift ayrılmak zorunda kaldı veya kendilerini ayrıymış  gibi göstermek zorunda kaldı. Bu tarz uygulamalardan da en çok etkilenenler Türkler oldu. Danimarka'da 1 Ocak'tan itibaren parası kesilenlerin sayısı yaklaşık olarak 40 binin üzerinde... İnsanlar çok zor durumda kaldılar ama hükümet bu konuda yeni yasa çıkarmama konusunda ısrar ediyor. Bu konuda geçtiğimiz haftalarda büyük bir gösteri-yürüyüş yapıldı parlemento binasını önünde. Önümüzdeki günlerde de bu tarz yürüyüşlerin,gösterilerin artacağı düşünülüyor.''